1 Ocak Pazartesi günü Etiyopya’nın başkenti Addis Ababa’da Etiyopya ve Somali’nin ayrılıkçı bölgesi Somaliland arasında imzalanan mutabakat zaptı, Afrika Boynuzu’ndaki hassas dengeleri gündeme taşıyarak ülkeler arası gerginliği tırmandırmıştır. Etiyopya Başbakanı Abiy Ahmed ve Somaliland Lideri Muse Bihi Abdi’nin imzaladığı mutabakat zaptı, Etiyopya’nın kara sınırlarını aşarak Kızıldeniz’e erişim sağlamasına olanak tanıyor. İlgili anlaşma kapsamında, Etiyopya’nın Somaliland’da bulunan Berbera Limanı çevresindeki 20 km’lik alanı askeri ve ticari amaçlar için 50 yıllığına kiralaması öngörülüyor. Etiyopya’nın Kızıldeniz’e erişim karşılığında ise Somaliland’ın bir devlet iştiraki olan Etiyopya Havayolları’nın belli bir hissesini alacağı öne sürülmektedir. Ancak daha önemlisi ve bölgede fitili ateşleyen husus, Etiyopya’nın bu anlaşma kapsamında Somaliland’ı bağımsız bir devlet olarak tanıyacağı yönündeki tahminlerdir. Hatta Somaliland Lideri Abdi, anlaşma sonrasında yaptığı açıklamalarda, Etiyopya’nın Somaliland’ı tanıyan ilk ülke olacağı vurgusunu yapmıştır. Her ne kadar bir mutabakat zaptı olması sebebiyle şu aşamada belli bir bağlayıcılığı olmasa da ilgili anlaşma, Somali’nin ciddi tepkisiyle karşılaşmış, ileriye dönük krizlerin habercisi olmuştur. Öyle ki Somali Devlet Başkanı Hasan Şeyh Mahmud, ülkesinin egemenlik haklarına atıfla ve “Somali, Somalililerindir” sloganıyla anlaşmayı geçersiz kabul ettiklerini dile getirmiş, toprak bütünlüklerini tehdit eden her türlü girişime sert bir şekilde karşılık vereceklerini ifade etmiştir.
Birbiriyle Çatışan Çıkarlar ve Öncelikler
Anlaşma sonrasında ortaya çıkan kriz ortamını daha iyi anlamak için kısa bir tarihsel akış içinde tarafların önceliklerini anlamak, ileriye dönük bir tahmin yürütmek için faydalı olacaktır. İlk olarak Etiyopya cephesinde ilgili anlaşma, kara ile çevrili ülkenin Kızıldeniz’e ulaşması noktasında kritik öneme sahiptir. Eritre’nin 1993 yılında Etiyopya’dan ayrılarak bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte deniz erişimini kaybeden Etiyopya, Kızıldeniz ve deniz ticaretine erişim için komşu kıyı ülkesi Cibuti’ye bağımlı hale gelmiştir. Bu durum Addis Ababa’ya yıllık yaklaşık 1,5 milyar dolarlık bir maliyet anlamına gelmektedir. 120 milyonluk nüfusu ile dünyanın en kalabalık kara ülkesi olan Etiyopya’nın doğrudan denize erişiminin olmaması, ülkenin uluslararası ticaretteki bağımlılığını artırmakta, ihracat ve ithalat maliyetlerini yükseltmektedir. Küresel pazarlara erişimi kısıtlanan Etiyopya’nın potansiyel ticaret kapasitesi ile mevcut kapasitesi arasındaki fark açılmaktadır. Bununla beraber bu durumun Etiyopya’nın Afrika Boynuzu’ndaki stratejik ve diplomatik manevra kabiliyetini kısıtladığı ve politika tercihlerine de ket vurduğu söylenebilir. Bu arka plan dahilinde Somaliland ile imzalanan mutabakat zaptı, deniz erişimi sayesinde Etiyopya’nın aradığı ekonomik büyüme ortamını sunabilir.
Ayrılıkçı Somaliland için ise en temel öncelik hiç kuşkusuz bölgesel ve uluslararası alanda tanınırlık kazanmaktır. Somaliland, 1991 yılından bu yana kendi içinde bağımsızlığını ilan etmiş olmasına rağmen geniş çaplı uluslararası tanınma elde edememiştir. Bu durum, Somaliland’ın siyasi meşruiyetini tartışmalı hale getirmektedir. Etiyopya gibi bölgesel bir güçle yapılacak anlaşma, Somaliland cephesinde uluslararası tanınırlığın ilk adımı hedefini taşıyor olabilir. Bağımsızlığını ilan ettiği 1991 yılından günümüze kendi para birimini geliştiren ve bayrağını tasarlayan bölge, yakın zamanda bazı festival ve maraton koşularına ev sahipliği yapmış, ekonomik açıdan bölgeyi canlandırmaya yönelik bazı girişimlerde bulunmuştur. Bu bakımdan anlaşma, Somaliland’a sağlayacağı potansiyel mali kaynaklar açısından da bölge nezdinde oldukça cazip bir zemine oturmaktadır. Buna paralel olarak Etiyopya ile yapılan anlaşma, Somaliland ekonomisine doğrudan yatırım çekebileceği gibi güçlü Etiyopya ekonomisiyle iş birliklerini derinleştirebilir. Bu noktada taraflar arası benzer bir anlaşmanın 2018 yılında yapıldığını hatırlatmak gerekir. Buna göre Etiyopya’nın BAE merkezli DP World (%51) ile beraber Berbera limanının %19’luk hissesine sahip olacağına yönelik anlaşma imzalanmış, ancak Etiyopya’nın talep edilen şartları sağlamaması sonucunda anlaşma iptal edilmiştir.
Son olarak Somali açısından anlaşmaya yönelik tepkilerin kaynağında, toprak bütünlüğü ve milli egemenliğe ilişkin kaygıların olduğu söylenebilir. Tarihsel, politik ve toplumsal faktörlere dayanan Somali-Somaliland çatışması, Somaliland’ın ayrılıkçı politikaları sonucunda Mogadişu’yu söylem ve uygulamalar açısından keskin bir tutuma itmiştir. Eş-Şebab başta olmak üzere çok sayıda devlet dışı silahlı aktör (DDSA) ile mücadele veren Mogadişu yönetimi için sınır güvenliğine ilişkin verilecek tavizlerin daha derin sorunlar doğurabileceği algısı ağır basmaktadır. Las Anod krizi buna örnek gösterilebilir. Las Anod, Somali’nin kuzeydoğusunda, tartışmalı bir bölge olan Sool’un başkenti ve Somaliland ile Puntland (Somali içinde özerk bölge) arasında uzun süredir devam eden toprak anlaşmazlığının merkezindedir. Buradaki çatışmalara Puntland lehine müdahale eden Somali için bölgede yaşanan çatışmalar, hali hazırda kırılgan olan ulusal birliği ve istikrarı tehdit etmektedir. Diğer taraftan bu tür iç çatışmalar, ulusal hükümetin otoritesini ve etkinliğini zayıflatma potansiyeline sahiptir. Tıpkı Las Anod krizinde olduğu gibi ayrılıkçı Somaliland bölgesinde de güç dengelerinin ve mevcut dinamiklerin Somali aleyhine bir dönüşüm içine girmesi, ülke genelindeki ayrılıkçı eğilimleri tetikleyebilir. Böyle bir tabloda Somali’nin sert güç araçlarını gündeme alması kaçınılmaz hale gelecektir.
İleriye Dönük Beklentiler
Krize taraf aktörlerin temel öncelikleri ve çıkarlarından hareketle ileriye dönük bazı senaryolardan bahsedilebilir. Bunlar kendi içinde bölgesel ve uluslararası etkilere sahip olduğu gibi yıkıcı ve yapıcı sonuçları da barındırmaktadır. İlk olarak anlaşmanın bir sonucu olarak Somali ve Etiyopya arasındaki gerilimin üst seviyeye taşınması beklenmektedir. Anlaşmanın hemen ardından Somali’nin Etiyopya’daki büyükelçisini geri çağırması, kısa-orta vadede yaşanacak diplomatik krizin en büyük habercisidir. Somali’nin bu anlaşmayı, egemenlik haklarına ve toprak bütünlüğüne bir tehdit olarak algılaması, iki ülke arasında diplomatik ve siyasi krizlerin kaçınılmaz olduğunu göstermektedir. Ancak iç savaşın büyük bir yıkımla sonuçlandığı Etiyopya ve Eş-Şebab kaynaklı terör tehditlerinin kronikleştiği Somali’nin yeni bir askeri gerilimi en azından ilk etapta tercih etmeyeceğini söylemek yanlış olmaz. Bu noktada her iki ülkenin devlet başkanlarının iç siyasetten kaynaklı yaşadığı sorunlar ve meşruiyet krizlerine de değinmek gerekir. Öte yandan anlaşmanın somut çıktılara dönüştüğü senaryoda Etiyopya’nın Berbera Limanı’ndaki askeri varlığı, bölgedeki askeri gerilimleri artırabilir ve komşu ülkelerle olan ilişkileri zedeleyebilir. Bu durum, Afrika Boynuzu’ndaki güvenlik ve istikrarı olumsuz yönde etkileyeceği gibi terör örgütleri ve farklı motivasyonlara sahip DDSA’lara bir fırsat penceresi sunacaktır. Bu senaryo dahilinde uluslararası toplumun dahil olduğu müzakere ve diyalog mekanizmalarının gündeme gelmesi beklenebilir. Çünkü gerek askerî açıdan ABD’nin gerekse ekonomik ve ticari faaliyetler bakımından BAE’nin bölgedeki varlığı, çatışma/iş birliği dengesinde iş birliği olanaklarını güçlendirmektedir. Ayrıca bir diğer boyut, anlaşmanın Cibuti başta olmak üzere Somali ve Eritre’nin ekonomik çıkarlarını tehdit ederek bölgesel dengeleri bozma ihtimalini içinde barındırmasıdır. Bu durum hem bölgesel hem de uluslararası ticarette ‘kazananlar’ ve ‘kaybedenler’ yaratma potansiyeline sahiptir.
Sonuç olarak, Etiyopya ve Somaliland arasındaki anlaşma, bölgedeki ekonomik, siyasi ve askeri dengeleri önemli ölçüde etkileyebilir. Bu ön anlaşma henüz bir bağlayıcılığa ve hukuki zemine sahip olmasa da iş birliği ve çatışma senaryolarını gündeme taşımıştır. Her iki senaryo da uluslararası toplumun ve bölgesel aktörlerin dikkatle değerlendirmesi gereken karmaşık dinamiklere sahiptir.
Yazar: Fuat Emir Şefkatli
Editör : SavunmaTR Editör Birimi
